Er wordt heel wat geschreven over mentaal welzijn van kinderen en jongeren. Om oplossingen te bedenken voor complexe problemen is het ook belangrijk om ons te baseren op wat de wetenschap zegt. 

Zo is er in Vlaanderen een uniek grootschalig onderzoek (SIGMA) gebeurd naar het mentaal welbevinden en de ontwikkeling van jongeren. Wetenschappers aan de KU Leuven gingen op zoek naar antwoorden op de volgende vragen: 

• Hoe is het met de mentale gezondheid van Vlaamse jongeren gesteld?
• Welke jongeren lopen een groter risico op mentale gezondheidsproblemen?
• Wat kunnen we doen voor jongeren die het moeilijk hebben?
• Hoe gaan we verder in de toekomst? 

Het SIGMA-onderzoek gebeurde in samenwerking met Te Gek!?. Het project onderzoekt beschermende en risicofactoren in de omgeving van jongeren. Het focust ook op psychologische processen die van belang zijn voor de mentale weerbaarheid en kwetsbaarheid. Het onderzoek richt zich voornamelijk op de eigenschappen van jongeren zelf en hun interactie met hun omgeving. 

Verder schreef Johan Albrecht een boek met als titel ‘Een zorg minder. Hoe we de geestelijke gezondheid van jongeren kunnen versterken’. Johan Albrecht is Professor aan de faculteit Economie en Bedrijfskunde van de UGent en senior fellow aan het Itinera Institute. Hij belicht in zijn boek de uitdagingen rond mentale gezondheidszorg vanuit verschillende hoeken. 

Het SIGMA-onderzoek en het boek van Johan Albrecht, gebaseerd op heel wat onderzoek, tonen belangrijke bevindingen aan rond mentaal welzijn bij kinderen en jongeren. Enkele zaken belichten we in dit artikel. 

Wat ligt aan de basis van jongeren die zich niet goed in hun vel voelen?

Genoemde oorzaken van de afname in mentale gezondheid van jongeren in de wetenschappelijke literatuur. Onderzoek van Prof. Patti Valkenburg: 

1. Bredere definitie van mentale problemen     
2. De verruiming van criteria voor diagnoses
3. Grotere collectieve bekendheid met mentale problemen
4. Afname van negatieve stereotypen over mentale problemen
5. Toename van mentale problemen bij ouders
6. Afname van religie
7. Toename van individualisme
8. Vergrote nadruk op extrinsieke doelen: financieel succes, status en schoonheid
9. Verschuiving naar kenniseconomieën in welvarende landen
10. Afname van sociaal spel in de vroege jeugd
11. Toename van schoolstress onder jongeren
12. Veranderende mediaomgeving (geweld, consumentisme, pessimisme)
13. Toegenomen zorgen van jongeren over hun toekomst
14. Smartphones en sociale media
15. Covid-19 lockdowns   

Onderzoek toont aan dat er maatschappelijke problemen aan de basis liggen van het onwelzijn van kinderen en jongeren. Acties die het individueel schuldmodel bevestigen zijn dan ook uit den boze. Daarbovenop blijft onderzoek aantonen om extra te investeren in preventie en behandeling voor kinderen en jongeren in een kwetsbare situatie aangezien zij tot een risico-groep behoren. 

“We hebben een ambitieus sociaal beleid nodig om een aantal nijpende maatschappelijke/sociale problemen aan te pakken: huisvesting, armoede, ongelijkheid, …” aldus Albrecht. 

Werken aan het welzijn van kinderen en jongeren gebeurt op zoveel manieren, door het waarborgen van hun basisrechten (en die van hun gezin): het recht op onderwijs en kinderopvang, een kwaliteitsvolle woning in een groene en blauwe (speel)omgeving, met mobiliteit die hen in staat stelt hun netwerk en sociale cohesie te versterken, … Ook wanneer het fout loopt: bij risicofactoren als scheiding, armoede, schooluitval of verontrustende opvoedingssituaties moet extra ingezet worden op preventie en ondersteuning. 

 Enkele bevindingen van het onderzoek 

• Er is een gemiddelde van 10 jaar tussen de eerste symptomen van psychische problemen en effectief hulp krijgen. 
• Er wordt wereldwijd gesproken over de ‘treatment vs. prevention’ gap. 
• Beter om in contact online te zijn dan alleen. Face to face interacties zijn positiever dan online. 
• Sociale terugtrekking is normaal bij adolescentie en belangrijk bij identiteitsontwikkeling. 
• Tijd alleen is niet per se negatief. Eenzaam en alleen is niet hetzelfde. 
• Lange periodes van stress zorgen ervoor dat ook sociaal veerkrachtige mensen met sociale steun ook worstelen.
• Afwezigheid op school is een indicator dat kinderen meer ondersteuning nodig hebben.

“We moeten durven kiezen voor een sterk, activerend preventiebeleid. Dat begint met mensen beschouwen als actieve en autonome individuen met capaciteiten om voor zichzelf te zorgen. Hen daarin begeleiden en ondersteunen en samen zoeken naar oplossingen , dat is een kerntaak van een effectief preventiebeleid.” Johan Albrecht   

Welke jongeren lopen een groter risico op mentale gezondheidsproblemen?

• jongeren met negatieve kindervaringen
• minderheidsgroepen (k&j met een migratie-achtergrond, LGBTQIA+, k&j met een beperking, …) 
• jongeren met minder sociale vaardigheden
• jongeren met een minder sterke ouder-kind relatie
• meisjes 

Wat kunnen we doen voor jongeren die het moeilijk hebben? Waarop kan ingezet worden, naast de maatschappelijke aanpak?

• sociale vaardigheden
• versterken van sociale steun
• emotieregulatie
• zelfverwonding en suïcidaliteit
• gehechtheid 

Wanneer moet dit plaatsvinden?

• vroegdetectie en vroeginterventie 
• op momenten van eenzaamheid 
• binnen en buiten de schooluren 

 Zo werd er gesproken van de rol (rond psychisch welbevinden) van het onderwijs in de toekomst: 

• Blijvend inzetten op de veilig klasklimaat en preventie van pesten en grensoverschrijdend gedrag.
• Competenties aanscherpen bij kinderen en jongeren zelf via het onderwijs rond: 
• mediawijsheid
• socio-emotionele vaardigheden
• emotie-regulatie
• relationele vaardigheden
• Psycho-educatie: gezonde levensstijl en waar kan je terecht?  

Toegang tot hulp verlagen tot vindplekken waar kinderen en jongeren zich bevinden. 

Er wordt ook aangetoond dat hulp ook naar die plekken zal moeten komen waar kinderen en jongeren zich bevinden en zich goed voelen, vindplaatsgericht werken heet dat.  

De rol van het jeugdwerk rond psychisch welbevinden in de toekomst:

Het jeugdwerk werd meerdere keren benoemd als een plek waar kinderen en jongeren in verbinding staan, sociale vaardigheden leren, waar ze zichzelf kunnen zijn, beslissingen mogen maken, maar waar er ook contact wordt gemaakt met belangrijke hechtingspersonen. Jeugdwerkers zijn hierbij eerste aanspreekpunt, laagdrempelig, ze weten en voelen veel aan van kinderen en jongeren. 

• blijvend inzetten op een veilig basisklimaat met preventie van grensoverschrijdend gedrag.
• Een plek waar ook expliciete focus mag zijn op versterken van sociale vaardigheden
• focus op kinderen en jongeren in kwetsbare situaties, moeilijk te bereiken kinderen en jongeren via bijvoorbeeld installeren van brugfiguren
• Het jeugdwerk erkennen in hun krachtige rol van buffers creëren voor mentale problemen.
• Het jeugdwerk op lijn van welzijn erkennen in de brug die ze spelen met andere levensdomeinen van kinderen en jongeren.  

Samenvatting:

Focus op preventie als maatschappelijke benadering 

• Groene en blauwe ruimte
• Veilig en gezonde woonsten
• Kansen tot sterke mobiliteit
• Kwaliteitsvol onderwijs
• Financiële ruimte
• Inspraak op alle niveaus en veel plekken
• Sterk ouderschap
• Mogelijkheid tot vrije tijd (kunnen chillen, uitgaan, jeugdwerk, sport, …) 

Nodig in onderwijs: educatie/preventie - onderdeel eindtermen 

• Omgaan met stress
• Omgaan met emoties
• Wat doe ik als het moeilijk gaat
• Hoe maak ik connecties met anderen
• Hoe kan ik beter slapen
• Hoe zorg ik voor mezelf 

Nodig in jeugdwerk

• Versterken sociale vaardigheden
• Focus op kwetsbare en moeilijk te bereiken populaties 

Nodig binnen families: 

• ontwikkelen van mentale geletterdheid
• Stigma rond psychische problemen verlagen 
• Psychische problemen en hun behandeling kennen 
• De weg naar zorg makkelijker maken 
• Weten wat je moet doen om je geestelijke gezondheid te bevorderen 

Wat is er nodig in de maatschappij:

• Begrip
• Kennis
• Empathie 
• Opkomen voor elkaar 

Wat is er nodig in de zorg

• Jeugdvriendelijk
• Toegankelijk 
• Initieel:
•  mentale gezondheid geletterdheid en stigma
•  Right person, right time, right place
•  Makkelijke en vriendelijke toegang
• Behandeling en continue zorg 
  
• Zorg aangepast aan ontwikkelingsnoden van jongeren 
• Luister naar de jongere
• Niemand is een eiland 

Wat is nodig in het beleid

• Onderzoek! Met focus op jongeren!
• Minder versnippering van beleid
• Regelgeving (vb. medical device regulation) 

Ben je geprikkeld en wil je meer lezen of te weten komen over deze zaken?

SIGMA-rapport vind je hier

Uitleg over het boek en de online boekvoorstelling vind je hier