Kinderen en jongeren in de jeugdhulp hebben recht op vrije tijd. Maak samen tijd vrij is het project van De Ambrassade en Bataljong waarin we verder bouwden aan een stevige brug tussen jeugdhulp en jeugdaanbod. In dit artikel lees je meer over het recht op vrije tijd, het project, de toolbox en aanbevelingen voor het jeugdwerk. Er is ook een aparte website van Maak Samen Tijd Vrij.

Recht op vrije tijd

Kinderen en jongeren met ervaring in de jeugdhulp hebben recht op vrije tijd. Dat recht is opgenomen in het Kinderrechtenverdrag dat België ratificeerde.

Voor volwassenen is het vanzelfsprekend dat je zelf beslist hoe jij je vrije tijd invult, al zijn daar ook dikwijls randvoorwaarden of compromissen aan verbonden. Voor kinderen en jongeren is dat minder evident. Ouders of ‘pedagogisch verantwoordelijken’, zoals animatoren of begeleiders hebben vaak een grote rol in de invulling van de vrije tijd. De tijd die volledig door een kind of jongere zelf kan ingevuld worden is relatief beperkt.

Daarom is het belangrijk om vanuit deze insteek kinderen en jongeren te benaderen als volwaardige actoren. Volwaardig actorschap is niet te verwarren met alleenzeggenschap of verantwoordelijkheid. Kinderen en jongeren als volwaardige actoren beschouwen, houdt in dat hun belangen en hun wensen een evenwaardige plaats krijgen in de afwegingen die we maken. De afweging of een vrijetijdsbeleid aansluit bij de eigenheid van een kind of jongere, moet evenveel doorwegen als bv. de bereikbaarheid, de kostprijs of de opvangfunctie van vrijetijdsaanbod.

Dikwijls wordt er aan de vrije tijd van kinderen en jongeren een bijkomende invulling gegeven. De vrije tijd moet een leerkans bieden, bijdragen aan de ontwikkeling… waarmee de vrije tijd als zinvol wordt bekeken. Wanneer we vertrekken vanuit volwaardig actorschap moeten we de beleving van kinderen en jongeren meenemen bij het bepalen van wat betekenisvolle vrije tijd is. Kinderen en jongeren willen soms ook ‘niets’ kunnen doen en vinden dat op zo’n moment een betekenisvolle activiteit. 

Vrije tijd voor kinderen en jongeren in de jeugdhulp

Plaatsing, langdurige opvang of leven in een voorziening heeft een ingrijpende impact op het leven van een jongere. Kinderen en jongeren komen (nood)gedwongen in residentiële voorzieningen terecht om hen te beschermen tijdens hun ontwikkeling. Eén van de (onbedoelde) gevolgen hiervan is een beperking in hun vrijetijdsbesteding. Redenen hiervoor zijn regels en structuren binnen een voorziening, praktische bezwaren, financiële belemmeringen of een gebrek aan continuïteit. Zo blijkt uit het onderzoek over vrije tijd in jeugdhulp (2016) en het onderzoeksrapport van 2024. 

Momenteel zijn er heel wat uitdagingen of drempels die de brug tussen de jeugdhulp en het vrije tijd onstabiel maken: 

• Lokale besturen of regio’s kennen de vrijetijdsnoden en -behoeften van kinderen en jongeren uit jeugdhulpvoorzieningen vaak nog onvoldoende.
• Jongeren binnen de jeugdhulp krijgen vaak weinig mogelijkheden om zelf invulling te geven aan hun vrije tijd.
• De weg naar betekenisvolle vrijetijdsactiviteiten is voor jongeren in de jeugdhulp vaak moeilijk te vinden.
• De wereld van een jeugdwerker, sportcoach, animator, jeugdwelzijnswerker of begeleider in een voorziening en die van jongeren en kinderen in de jeugdhulp liggen (te) ver uit elkaar. 

Maak Samen Tijd Vrij – het project

In de eerste helft van 2021 startten Bataljong en De Ambrassade met Maak Samen Tijd Vrij, een vervolg op Maak Tijd Vrij. Maak Samen Tijd Vrij bouwde voort op de ervaringen, expertise en netwerken uit het vorige project en zet in op de verankering en verduurzaming van de lokale samenwerkingen. Alle informatie over nieuwe het project vind je terug op de projectwebsite Maak Samen Tijd Vrij.

Lokale trajecten

In 2021 zijn er in vijf steden, gemeenten en regio’s mensen aan de slag gegaan met het recht op vrije tijd van kinderen en jongeren die verblijven in jeugdhulpvoorzieningen. Tijdens Maak Samen Tijd Vrij hebben Bataljong en De Ambrassade deze lokale trajecten begeleid en ondersteund om de werelden van vrije tijd en jeugdhulp dichter bij elkaar te brengen. Het resultaat daarvan? Heel wat nieuwe connecties, netwerken en lokale verandering. De vijf trajecten liepen in Kortrijk (regio Zuid-West-Vlaanderen), Schoten, Genk, Leuven en Gent. 

De toolbox

In deze vijf lokale trajecten bouwden we samen aan een toolbox en testten we die ook uit. Deze kan lokale besturen, jeugdhulpvoorzieningen en vrijetijdsaanbieders (o.a. jeugdwerk, cultuur en sport) gidsen om in hun stad of gemeente verder te werken aan de brug tussen jeugdaanbod en jeugdhulp. De toolbox biedt de mogelijkheid om van A tot Z een traject te doorlopen of gericht een methodiek te kiezen die past bij de lokale noden. De toolbox bestaat uit vijf schakels die essentieel zijn om je project te doen slagen, maar die volgens de eigen context gepland en vormgegeven kunnen worden. In elke schakel vind je verschillende tools of methodieken uitgewerkt in fiches om mee aan de slag te gaan.

De toolbox bestaat uit deze 5 schakels:

• Schakel 1 - Ontwerp je proces: Voor je aan het traject of aan dit thema begint, zijn er enkele zaken die je op weg kunnen helpen, enkele belangrijke overwegingen te bekijken en beslissingen te nemen om goed te starten. Wie neemt welke verantwoordelijkheid? Waar staan we al in onze stad, gemeente of regio binnen dit thema? Wie gaan we allemaal betrekken?
• Schakel 2 - Verken je lokale situatie en context: Deze schakel zet in op verkenning van de nood, van het probleem en van de lokale situatie en context. Op het einde van deze schakel, heb je een duidelijk beeld van de potentiële partners en sleutelfiguren, alsook de noden van de verschillende stakeholders.
• Schakel 3 - Formuleer prioriteit en missie: Op basis van de verkenning kunnen er dan prioriteiten gekozen worden binnen het traject. Om de nuttige en nodige input te verzamelen, stellen we drie methodieken voor, aangevuld met enkele tools om op basis van al deze input een focus te bepalen.
• Schakel 4 - Bedenk, kies en voer je acties uit: Deze schakel zet in op het verzamelen van inspiratie en het uitwerken van mogelijke oplossingen samen met stakeholders (bv. praktijkwerkers, beleidsmakers en kinderen en jongeren). Selecteer de meest wenselijke en haalbare ideeën, maak een actieplan dat volledig past binnen je missie en start met de uitvoering van de acties.
• Schakel 5 - Van project naar werking: In de laatste schakel zoomen we in op manieren om in te zetten op de verduurzaming en evaluatie van je project. Hoe kan je ervoor zorgen dat de genomen stappen impact hebben gehad en niet verzwakken?

Aanbevelingen

De geleerde lessen uit het project en uit de vijf trajecten werden omgezet in aanbevelingen voor vrijetijdsaanbieders (o.a. jeugdwerk, cultuur, sport), jeugdhulpvoorzieningen, lokale besturen en de Vlaamse overheid. Deze aanbevelingen kunnen leiden tot een betere samenwerking tussen jeugdhulp, lokale besturen en vrijetijdsactoren en dus tot meer en betere vrije tijd voor kinderen en jongeren in de jeugdhulp.

Heel wat jeugdwerkers en organisaties doen hun best om kinderen en jongeren in kwetsbare situaties te bereiken. Verminderd tarief of gratis deelname, tweedehandse verenigingskledij, minder strenge aanwezigheidsregels, outreachend werken en toeleiding,… Al deze inspanningen zijn uiteraard ook waardevol voor kinderen en jongeren in de jeugdhulp. Vanuit het project Maak Samen Tijd Vrij formuleerden we nog 8 aanbevelingen voor het jeugdwerk om kinderen en jongeren uit de jeugdhulp te bereiken:

1. Betrek jeugdhulpvoorzieningen in je buurt bij je werking: Maak kennis, nodig de jongeren uit op je activiteiten of in je werking;
2. Kinderen en jongeren in de jeugdhulp zijn gewone kinderen en jongeren in een ongewone situatie: Behandel de kinderen en jongeren in de jeugdhulp net als andere kinderen en jongeren. Maak kennis met hun leefwereld;
3. Denk bewust na over de drempels die ingebakken zitten in je eigen werking: Denk er aan dat je huidige werking drempels kan bevatten voor deelname van jongeren uit de jeugdhulp. Durf deze te benoemen en te zoeken naar manieren om ze aan te pakken!;
4. Ga naar de jeugdhulpvoorzieningen toe: Zet zelf de stap naar de jeugdhulpvoorziening, leer elkaars werking kennen en hou de jeugdhulpvoorzieningen op de hoogte van activiteiten die je organiseert;
5. Zoek naar win-win-samenwerkingen: Denk (samen met de andere actoren) na over wat de meerwaarde voor de eigen organisatie en de anderen kan zijn van een samenwerking. Vertrek ook hier steeds vanuit de win voor de betrokken kinderen en jongeren;
6. Zorg voor een warm contact met de begeleiders van de jeugdhulpvoorziening waar de kinderen en jongeren verblijven: Vier succes samen en werk samen aan oplossingen wanneer zich uitdagingen stellen. Dikwijls is een kort telefoontje voldoende om een oplossing te vinden;
7. Probeer en experimenteer: Leer hieruit, stuur bij en zoek naar verduurzaming van succesvolle acties;
8. Heb oog voor de continuïteit van de samenwerking: In het jeugdwerk is er een groot verloop van personeel en vrijwilligers. Zorg ervoor dat de samenwerking niet afhankelijk is van 1 persoon en geef contacten goed door. 

Project XX 

Project XX wil jongeren uit de jeugdhulp en het jeugdwerk laten ontmoeten door twee gelijklopende trajecten op te starten met de focus op het versterken, vergroten en verbreden van netwerken en sociale vaardigheden. 

• Met het ene traject willen we, door nauw contact met de meisjes uit de jeugdhulpvoorziening, hun noden in kaart brengen en hun kansen op sociale contacten en onvergetelijke ervaringen vergroten.
• Tijdens het andere traject willen we, vanuit een kerngroep van leiders en leidsters uit de Gentse leidingsgroepen, een antwoord bieden op deze noden door middel van een specifiek vormingsaanbod en ontmoetingen met het bestaande vrijetijdsaanbod in Gent.

Interdisciplinair samenwerken met oog voor ethiek

Werken met mensen, dus ook met kinderen en jongeren, vraagt altijd een bewuste reflectie op de keuzes die je maakt. Dat vraagt een ethische basishouding, waarbij je het belang van kinderen en jongeren steeds voorop plaatst. Doorheen de jaren werd in verschillende contexten die ethische basishouding vertaald naar een vaste deontologische code.

Wanneer je samenwerkt met partners uit verschillende beleidsdomeinen, contexten of sectoren, merk je dat er spanning kan ontstaan rondom de deontologische codes. Daarom hebben we in 'Maak Samen Tijd Vrij' expliciet aandacht besteed aan het afstemmen van deze ethische principes. We ontwikkelden een visie en een set van 7 handvatten voor lokale actoren. Bij elk handvat hebben we een aantal concrete tips en reflectievragen uitgewerkt.